Biquizionario:Grafía SLA

Normas graficas seguntes a Sociedat de Lingüistica Aragonesa

v/b

Se escribe v en antroponimos: Vicient, Valdesca; toponimos: Varbenuta, Vilanòva, Vio; e apelatibos: verdat, verdor, vergel, viello, vilada, avogau, devant, calivo, enverenar, navata... U b en toponimos: Bielsa, Besians; apelatibos: bobon, bodillos, bufar, buixo, bresca, bruir...; cabalero, oblidar/olbidar..., en posizión inizial u interior, pendiendo d'a etimolochía romanze.

S'escriben con -v- os imperfeutos d'indicatibo: caleva, puyava, feva, veniva…

En aragonés e en benasqués, os dos grafemas representan en lxzkgxzok to the inboxl'actualidat o sonito bilabial oclusibo sonoro [b] u fricatibo [β].

c

Debant de e/i representa en aragonés o sonito interdental fricatibo sordo [θ] e en benasqués o sonito apicoalbeolar sordo [s]: antroponimos: Cilia, Licer, Vicient; top. Larcin, Lecina, Oncins; apelatibos: cillo, ciresa, cismero, cista...; alcorce, cancillo, encendallo, encetar, escacilar, esvolarciar, replaceta, operacion, situacion…

Debant de a/o/u representa o sonito belar oclusibo sordo [k]: casa, cocho, curto...

ç

Debant de a/o/u, representa en aragonés o sonito interdental fricatibo sordo [θ] e en benasqués o sonito apicoalbeolar sordo [s] en posizión interior: acapiçar-se arronçar, encomençar, engalçar, carbaça/crapaça, ribagorçano, charraço…ISABELA a nossa escola cenaza a escola que ele estuda lá que é bom demais a nome da professora Daniele

ts

Representa o grupo final romanze que s'emplega en benasqués ta o morfema berbal d'a 2ª persona de plural: anets, fets, ubrits… Tamién s'usa cuan o morfema -s (berbal u nominal) entre en contauto con un sonito dental anterior (etimolochico u no pas): puets (pres. ind.), acabats (p. perf.), dits, maduts, seguts…

z

Debant de a/o/u inizials e en posizión final: toponimos: A Zolle, As Corz, Balcez, Sant Póliz, Tierz; berbos: cantaz, puez, podez, fez; sustantibos: zafraina, zoque, ferfez, mocez, toz, troz, zagal, zambra, azembla, zaguero, zapo, zona…. En benasqués istas parabras s'escriben con s debant de a/o/u inizials: safraina, saguero, sapo…

S'usa con berbos orichinatos d'o sufixo grieco –izar<-ízein: economizar, finalizar..., en benasqués s'escriben con s: –isar.

g

Debant de e/i representando lo sonito prepalatal africato sordo [ʧ] en aragonés e benasqués (toponimos Gerbe, Ginuabel, Gillué, Gistau, Gisten; antroponimos Ángel, Gil, Ginés; apelatibos gelar, gemecar, general, gent, ginero, ginebro, girar, gireta, gitar...; engerbeliu, regitar, regirar...; freginage, misage, orage, potage, vergel...).

Debant de a/o/u, representa o sonito belar oclusibo sonoro [g], galapaton, gotet, guaire… e fricatibo [γ]: saga, rogar...

gu

Digrafo que debant de e/i representa os sonitos belar oclusibo sonoro e fricatibo: guerra, guito, seguir…

j

Debant de a/o/u representando lo sonito prepalatal africato sordo [ʧ] en aragonés e benasqués: toponimos: Jaca, Jasa; antroponimos: Jusep, Juan; jargon, jacer, jovenalla, jordon, jornal, jugar, jugo, juliol, juntar, dijós, esconjurar, minjar, misaja….

ch

Bozes en as que l'anterior sonito no corresponde con as grafías etimolochicas anteriors: chaminera, chollar, choriço, choto, chuflo, chuta, foringacho, forcancha, gavacho, pobrichon, cocho, tocho…

qu

Debant d'o ditongo -ua- representa o sonito oclusibo belar sordo [k] cuan aparixe en latín etimolochicament: Pasqual; quadro, quan, quanto, qual, quarto, quasi, quatre..., e no en atros casos: evacuar.

Debant de e/i representa o mesmo sonito [k]: quera, queixar-se, qui, quiesto…

Debant de e/i se marca o ditongo con dieresis en a u: aqüeducto, aqüifero, freqüencia...

y

Representa en aragonés e en benasqués, o sonito mediopalatal sonoro: toponimos Ayerbe, Yosa, Puyuelo; apelatatibos yayo, yo, fayena, fuyir, mayestro, paseyo, puyar, pueyo...

ll

Representa en aragonés e en benasqués o sonito palatal lateral sonoro [λ]: top. Estaroniello, Moriello, Torrolluala...; apelato muller, palla, atrallar, treballar....

En benasques e aragonés ribagorzano representa la palatalización d'a l en posizión inizial u interior en os grupos bl, gl, cl, fl, pl: llana, llaston, llenau, llullo; bllanco, llárima, cllot, cllau, fllors, fllama, pllaça, pllorar, cinglla...

ny

Este dígrafo representa el sonido [ŋ]: top. Bunyals, Ranyin, Varbunyals…; apelat. apanyar, anyada, canyimo, cenyar, luenyes, monyaco…).

-m

Morfema berbal d'a primera persona de plural en aragonés oriental (Chistau e Ribagorza) e benasqués: fem, fevam, farem, feigam, fesem, fariam.

h

Mantenimiento d'a h latina: toponimos Huarrios, Huerta de Vero…; sustantibos história, home, hora, hue, hortalicia, ahiere…; berbos heva hese, habria.

As bozes d'orichen prerromano s'escriben sin d'h (Echo, Uesca).

A bozes sin d'h latina se mantienen: uellas, uellos, uevo, uambra, uebra, ueso, pero en os deribatos á on aparixe un fonema belar sonoro, s'usa o grafema g-: gollet, esgollariar < ŎCULU, gosarallo< OSSU.

r

Representa o sonito albeolar bibrant simple que en benasqués e atras bariedaz (chistabín, ansotano e ribagorzano) gosa estar mudo en posizión final: mullé > muller, mai<mair, pai<pair, baixá > baixar, milló > millor… e tamién de traza más cheneralizata debant d'os pronombres fe-lo > fer-lo, baixá-ne > baixar-ne e en plurals: Linars; mullés > mullers, millós > millors…, en a forma berbal de segunda persona d'o present d'indicatibo en aragonés quies > quiers e benasqués qués > quers (< QUAERIS).

x

Representa o sonito prepalatal fricatibo sordo [ʃ]: toponimos Cáxol, Fraixen, Ixep…, prezedito en aragonés zentro-oriental e benasqués d'i epetentica: ixolomar, baixar, buixo, fraixengo, sarraixon..., e no pas en as bariedaz oczidentals: buxo, xolomar.

Representa o sonito [ks] en sexo, fluxo, fixo, prefixo, flexo, mixto, texto e atros cultismos (e os suyos deribatos).

-t

S'escribe a t final: toponimos La Civitat, Benavent, Sant Lorient, Sallent, Vicient…; apelatibos ciudat, sociedat, soledat, verdat, calient/calent, devant, dolent, ferfet, gent, malament, mocet, mont, nueit/nuet/nit, paret, puent...

En os cherundios d'o benasqués e l'aragonés ribagorzano no se escribe: calén, querín, tenín…

Bocals

L'aragonés poseye autualment zinco bocals, pero en benasqués bi ha diferenzia entre bocal ubierta e zarrata en a e e a o, as cualas se representarán ò, è e ó, é: sèt ‘siet’/ sét ‘sete’, fòrt ‘fuerte’/ fórt ‘forno’.

i

S'escriben con ixe grafema os toponimos e formas berbals de primera persona d'o singular que rematan en bocal [i]: toponimos Bafallui; foi, doi, estoi, voi, tenevai, fevai...

O pronomino-alberbial i < IBI, que en os dialeutos orientals (Chistau e Ribagorza) e en benasqués s'escribe como hi.

A conchunzión copulativa istórica en aragonés ye e < ET. Manimenos se leyera i eszeuto en Bielsa. En benasqués e aragonés ribagorzano, s'usará i.

Azentuazión

S'azentuan totas as parabras ocsitonas u agutas rematatas en bocal e bocal más -s: aragonés allá, benasqués allà), astí, aragonés, benasqués, dimpués, exprés, només, vusté, país, puyás, tenés, fuyís, está, baixará, fará;, (benasqués està, baixarà, farà)... A resta no s'azentua: manguan, manguans, bombolon, bombolons, ababol, ababols, sermon, sermons, paul, pauls, berbo estan; toponimos Crespan, Bespen...; antroponimos Quinon, Ramon, Tonon…

- No s'azentuarán bozes ni partizipios con ditongos decrezients: hereu, tornau, baixau; bebeu... pero sí cherundios propios d'o benasqués cantàn, bebén, partín e l'aragonés ribagorzano cantán, bebén, partín…

S'azentuarán totas as parabras paroxitonas u llanas que no rematen en -n u en -s: imagen, imagens, joven, jovens / ráfil, caráuter, févaz, puyávaz....; ni las que rematen en bocal, encluyitas as parabras e formas berbals paroxitonas rematatass en iato: mio, dia, tia, ferreria; berbos faria, fuiria, tendria, actua...

En benasqués, s'emplega cuan sía menester l'azento ubierto u zarrato: memòria e a bocal a tonica siempre tendrá azento grau (à).

As parabras proparoxitonas u esdruxulas s'azentuan siempre: toponimos Épila, Puértolas...

S'azentuan quí, quán, qué, quál, quánto, cómo, án, dó interrogatibos.

Bels monosilabos leban azento diacritico ta distinguir-los d'atros omografos. As formas berbals dé, é, és, sé ta diferenziar-las de de (preposizión) e (conchunzión), es (articlo) e se (pronombre e conchunzión); os alberbios més, sí ta diferenziar-los de mes (sustantibo) e si (conchunzión), e o pronombre él, ta diferenziar-lo de l'articlo el. O sustantibo té ta diferenziar-lo d'o pronombre te.

En alto ribagorzano s'acentua o pronombre éls ta diferenziar-lo de l'articulo masculín plural els.

Atros signos graficos

Apostrofe

Debant de nombres masculins que prenzipien por a, e, o, u, h: l'aragonés, l'esmo, l'onso, l'urmo, l'home...

Debant de femenins que prenzipien por a: l'arna, l'arca masar..., pero pas debant d'a resta de bocals e d'h: la orella, la estrela, la engardaixina, la história, la hora...

S'apostrofará debant d'o pronombre atro, l'atro, l'atra.

A preposizión de s'apostrofará cuan lo faiga en bel dialeuto.
- Debant de l'articlo indeterminato, d'un, d'una;
- Debant de l'articlo determinato en belas bariedaz d’o, d'as, d'a
- Debant de pronombres, d’aquels, d’este, d’el, d’el, d’ella, d’éls, d’ixes.
- Debant de alberbios, d'alavez, d'astí e pronombres, d'alguno
- Debant de toponimos e nombres, d'Arro, d'Echo, d'Ixep, d'Oto, d'Usana, (no s'apostrofará la u consonantica: de Uesca, de uego) e nombres d'anís, d'esparto, d'ixardabol, d'onso, d'urmo.

As preposizions de, ta + art. ante vocal se escribirán como sigue: de l’agüerro, ta l’abre…

No s'apostrofará la preposizión debant de nombres de letra, de a, de efe…

S'apostrofará la preposizión ta debant d'articlo determinato, ta'l, t'a, pero no a resta de preposizions, pel, pal.

S'apostrofarán os pronombres en posizión proclitica, m'afogo, m'esmeligo, m'esbarro, m'ixugo / t'afogas, t'esmeligas, t'esbarras, t'ixugas / s'afoga, s'esmeliga, s'esbarra, s'ixuga / s'afogan, s'esmeligan, s'esbarran, s'ixugan / m'he, t'has, s'ha, s'han e as combinazions pronominals, mo'n, to'n, me'n, te'n, se'n, n'i hai.

S'apostrofará o pronombre lo debant de o, l'olorava e en combinazions con atro pronombre: me'l, te'l, se'l, mo'l, to'l.

Guión

S'usa guión entre un pronombre en posición enclitica e o berbo. Formas berbals impersonals, dezaga infinitibo: meter-ne, baixar-se, baixar-ie, fer-lo, fer-se, tornar-se-ne, ir-se-ne...; dezaga cherundio: sentín-la/sentindo-la, decindo-les-ne/din-les-ne, baixán-se-ne, tornán-ie... dezaga imperatibo: da-le-ne, dixaz-le-ne, dixa-lo-ie, di-lo-ie, torna-lo-ie, baixa-me-la, llimpiaz-les-ne....

Atros

Os signos d'almirazión e interrogazión s'escribirán á la fin d'a frase.

Se escribe separatas as locuziones, a sovent, a escape, a embute, a penas, de vez, de tardes, de zaga, a más/a més.

Se escribe chunto només/nomás.

Se puede escribir de seguida u deseguida.

Enrastres esternos

Más informazión en a pachina d'a SLA